Zespół Pałacowo-Parkowy w Minodze

Fot. Archiwum Biura Strategii UMiG Skała

W 1859 roku Jan Wężyk przekazał dwór swojemu synowi Teofilowi, który jeszcze tego samego roku rozpoczął przebudowę posiadłości. Pałac został zbudowany według planu autorstwa architekta krakowskiego Filipa Pokutyńskiego. Projekt przewidywał przebudowę rezydencji w willę w modnym wówczas stylu neorenesansowym, nawiązującym do panujących wówczas kanonów architektury europejskiej. Projektant oparł się na tradycji Schinklowskiej, gdzie następowało mieszanie się form architektury neorenesansowej z tradycją helleńską, typową dla berlińskiej szkoły uczniów Schinkla. W jednej z prac Z. Beiersdorfa zawarte zostały informacje na temat układu przestrzennego obiektu. Zwrócono szczególną uwagę na parterowy korpus z tzw. korytarzem międzytraktowym, względem którego prostopadle wyznaczona została główna oś komunikacyjna pałacu. Od frontu zaakcentowano ją wydatnym portykiem arkadowo-filarowym, który poprzedzał wejście do holu oraz wyjście z salonu do ogrodu. Skrzydło boczne – piętrowe, jednotraktowe, a zarazem dwuosiowe, ma układ przestrzenny, analogiczny na obu kondygnacjach. Wieża na rzucie kwadratu ma w każdej kondygnacji jedno obszerne pomieszczenie. Elewacja pałacu jest jednolita, z wyodrębnionym cokołem, gzymsem kordonowym na wysokości parapetów okiennych oraz z belkowaniem w strefie ścianki kolankowej. Elewacje różnią się ilością osi okiennych. W podokiennikach umieszczone zostały dekoracyjne płyty terakotowe z ornamentem akantowym. Fasadę ożywiły dwa ryzality – pierwszy przed wejściem głównym, mający formę trójarkadowego portyku nakrytego trójkątnym przyczółkiem, natomiast drugi, boczny został nieznacznie wysunięty. Dachy dworu są dwuspadowe, które posiadają niskie trójkątne szczyty. Wieżę nakryto niskim namiotowym dachem ośmiopołaciowym ze sterczyną. Dwór w Minodze jest strukturalnie powiązany z parkiem krajobrazowym. Pokutyński przewidywał także budowę drewnianej pergoli obrośniętej pnączami, która stanowiłaby swoistą klamrę spinającą wnętrze dworu z parkiem. Tylko z zachowanych fotografii można wnioskować o wyglądzie wnętrza dworu. Nie zachowały się też żadne elementy wyposażenia ruchomego i umeblowania. Jak podaje Beiersdorf ściany zdobiła polichromia, a w jadalni znajdowała się galeria popiersi królewskich. Związek Wężyków z Towarzystwem Naukowym Krakowskim sugeruje, iż autorem tychże popiersi był artysta rzeźbiarz Parys Filippi. Galeria ta stanowiła charakterystyczny przykład i przejaw kultu historii ojczystej oraz patriotyzmu. Pierwsza wzmianka o obiekcie pochodzi z roku 1653[1], kiedy to miał miejsce napad rozbójnicki na dwór, który zakończył się śmiercią doktorowej Wojnickiej, trzech kobiet, pana Żmijewskiego, zięcia pani Wojnickiej oraz zabraniem przez rabusiów licznych klejnotów, sreber i pieniędzy. Obok dworu znajdowały się zabudowania gospodarcze, które otoczone były murem kamiennym z bramami: starszą powstałą w 1630 roku i młodszą, pochodzącą z przełomu XVII i XVIII wieku. Ogród założony został w stylu włoskim, po wschodniej stronie sąsiaduje ze „zwierzyńcem”, położonym na południowym stoku doliny Minóżki. Historycy usytuowanie dworu w widłach potoków oraz otoczenie go murem z bramami z obronnym charakterem wiążą z niespokojnym, pełnym wojen i konfliktów okresem. Na początku XIX wieku dwór w Minodze był własnością starościny Puszetowej, z domu Załuskiej. W 1839 roku Stanisław Puszet, zapewne syn Franciszka Ksawerego, sprzedał dobra minodzkie Franciszkowi Wężykowi. Nowy właściciel był postacią znaną, był m.in. kasztelanem Królestwa Polskiego, literatem i politykiem. W latach 1810-1813 pełnił funkcję posła na sejm warszawski. Po upadku powstania listopadowego wyemigrował z Królestwa w 1836 roku i zamieszkał w Krakowie początkowo w kamienicy na roguulic św. Anny i Wiślnej, a następnie w kamienicy na Małym Rynku. W 1838 roku otrzymał obywatelstwo Wolnego Miasta Krakowa, a jako prezes Towarzystwa Naukowego Krakowskiego był inicjatorem rozpoczęcia budowy nowego gmachu tegoż Towarzystwa. Nie doczekał jednak ukończenia tego budynku, umierając 2 maja 1862 roku w wieku 77 lat. Do swojej śmierci Franciszek Wężyk mieszkał w Krakowie, jednak Minoga, która położona przecież była za kordonem granicznym, stanowiła dla niego i jego rodziny letnią rezydencję. Wieś ta była również, a może przede wszystkim, wraz z całą okolicą (łącznie z Doliną Prądnika) tłem i głównym tematem jego utworów poetyckich m.in. „Okolic Krakowa” czy też „Wsi polskiej”. W pierwszym utworze zawarty został pierwszy, charakterystyczny opis minodzkiego dworu tzw. starego, parterowego budynku, pochodzącego być może z XVIII wieku. Po śmierci Teofila Wężyka w 1887 roku dobra minodzkie przechodzą na Zofię z Wężyków Borowską i

Fot. Archiwum Biura Strategii UMiG Skała

jej męża Józefa Skarbek-Borowskiego. Z końca XIX wieku pochodzi informacja o przebudowie klatki schodowej dworu, zmianie wystroju jadalni, związanej być może z powstaniem wymienionej wcześniej galerii (1890 rok) oraz o modernizacji zabudowań folwarcznych (wybudowano nowy spichlerz). Po stronie północnej zespołu dworsko-folwarcznego znajdował się staw rybny. W czasie I wojny światowej dobra minodzkie ucierpiały, a we dworze odnotowano istnienie jednego konia i jednej krowy. Pożar, który wybuchł około 1918 roku, z umyślnego podpalenia, strawił większość stodół. Ocalała tylko jedna. Józef Skarbek-Borowski postanowił odbudować minodzie dobra. W latach 1919-1920 rozpoczął hodowlę koni rasowych, kupując kilka szlachetnych klaczy. Jednak odbudowa zniszczonego majątku wymagała coraz to większych nakładów finansowych. W tym celu miało dojść do parcelacji folwarku położonego między Minogą a Skałą. Działania te nie przyniosły jednak zamierzonego skutku ze względu na defraudację pieniędzy, dokonaną przez administratora. Rok 1928 przyniósł kryzys gospodarczy i 70% spadek cen na płody rolne. Od 1931 roku w zarządzaniu majątkiem pomagał mu młodszy syn – Wacław, który po świeżo odbytej służbie wojskowej i tuż przed ukończeniem studiów rolno-leśnych w Poznaniu postanowił stawić czoło trudnościom i wyprowadzić zadłużony majątek na tzw. prostą. Pod koniec lat 30. majątek Skarbek-Borowskich w Minodze wynosił ok. 800 ha. Składało się na niego ok. 300 ha gruntu rolnego i 500 ha lasu. Zaczął przynosić dochody tuż przed wybuchem II wojny światowej. Wacław Skarbek-Borowski został zmobilizowany 30 sierpnia 1939 roku, pełniąc służbę w 5 pułku strzelców konnych. Pod Biłgorajem dostał się do niemieckiej niewoli, z której udało mu się zbiec i wrócić do Minogi. Został ponownie aresztowany przez Niemców 11 listopada 1939 roku, jednak dzięki wstawiennictwu rodziny zwolniono go. W okresie okupacji hitlerowskiej zajął się prowadzeniem majątku, aktywnie uczestnicząc w tworzeniu i działalności organizacji ziemiańskiej. Zakończenie działań wojennych w 1945 roku i zaprowadzenie z Polsce „władzy ludowej” zmusiły właścicieli dworu w Minodze do opuszczenia kraju z obawy przed represjami. W ramach reformy rolnej z 1946 roku większość ziemi dworskiej rozparcelowano, a w pałacu utworzono mieszkania dla pracowników rolnych, sklep, magazyn Gminnej Spółdzielni. Ulokowano tutaj również siedzibę ludowej drużyny sportowej. Przez blisko 50 lat pałac w Minodze był systematycznie dewastowany, rujnowany i ograbiany. Park zamieniono na boisko sportowe, wycięto część zabytkowych drzew, całkowicie zniszczono krzewy ozdobne oraz zlikwidowano podjazd z gazonem, przez który w 1960 roku przeprowadzono drogę. W latach 90. XX wieku nastąpiło ponadto częściowe wyburzenie zabudowań gospodarczych, zlikwidowano stawy rybne. W 1975 roku dokonano kradzieży kominka. W latach 70. służba konserwatorska województwa krakowskiego podejmowała próby ratowania dworu poprzez poszukiwanie opiekuna i użytkownika, który byłby w stanie podjąć działania renowacyjne i w ten sposób zahamować postępującą dewastację zabytku. W ten sposób w 1977 roku dwór został przejęty przez Hutnicze Przedsiębiorstwo Remontowe w Krakowie, które miało w planach stworzenie w Minodze zakładowego ośrodka rekreacyjno-reprezentacyjnego. Plany te jednak nie zostały zrealizowane. Dopiero na początku XXI wieku rozpoczęto czynności, które przyczyniły się do przywrócenia pałacowi w Minodze dawnej świetności. Było to możliwe dzięki staraniom spadkobierców właścicieli – rodziny Borowskich o odzyskanie majątku. W 2002 roku zespół pałacowo-parkowy w Minodze został zakupiony przez nowego właściciela – Zbigniewa Pełkę. Rozpoczęły się wówczas prace remontowo-rekonstrukcyjne, które stopniowo i mozolnie przywracają dawny, piękny i stylowy wygląd temu XIX wiecznemu zabytkowi. W rękach nowych właścicieli znalazła się większość dawnego ternu zespołu dworskiego, część ogrodowa na wschód od pałacu, park na stoku doliny, tereny obejmujące bramę północną, budynek rządcy, wozownię i spichlerz.

Fot. Archiwum Biura Strategii UMiG Skała

Tereny w północno- zachodniej części, wraz z holenderką i stodołą, należą do Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Częścią na zachód od spichlerza włada Spółdzielnia Kółek Rolniczych. Do gminy należy teren po dawnym stawie na północy. Właściciele dążą do przejęcia tych obszarów, w celu ponownego zespolenia wszystkich części zespołu dworskiego[2].

Fot. Archiwum Biura Strategii UMiG Skała

Obecni właściciele przeprowadzili w pałacu szereg prac remontowych, ratując ten cenny zabytek od całkowitego zniszczenia. Obecnie pałac jest miejscem ich zamieszkania, a w jego otoczeniu trwają dalsze prace.

Fot. Archiwum Biura Strategii UMiG Skała

Na podstawie zdjęć archiwalnych odtworzony został okrągły podjazd przed dworem, jednakże z uwagi na przebiegającą łukiem z południowego-wschodu na północ drogę tranzytową, zaburzającą historyczną strukturę zespołu, jest on mniejszy. Ponadto, od drogi tej w miejscu podjazdu odchodzi droga dojazdowa do terenu Spółdzielni Kółek Rolniczych. Wokół dworu wykonano obejście. Skarpa po wschodniej stronie obiektu została nadsypana, przez co najwyższy taras przesunął się nieco w kierunku wschodnim. Na krańcach południowo-wschodnim oraz od północy wybudowano bramy. Wykonano je z kamienia, który nawiązuje do dawnego muru, otaczającego zespół. Brama w południowo-zachodnim krańcu została odrestaurowana i umieszczono w niej kute wrota. Zawaliła się jednak część budynku rządcy, ale zachowały się holenderka, stodoła, spichlerz i wozownia. Po zachodniej stronie holenderki planowane jest powstanie domu seniora. Spichlerz został zaadaptowany na cele konferencyjne. Organizowane są tam także imprezy okolicznościowe, wystawy, spotkania autorskie, cieszące się dużym zainteresowaniem w całej Małopolsce. Właściciele goszczą uczestników konferencji, bądź kluczowych klientów w Komnatach Pałacu Minoga. Organizują także szkolenia w niezwykle oryginalnych i przestronnych wnętrzach Spichlerza. Obiekty wyposażone są w profesjonalny sprzęt audiowizualny. Pałac Minogajest alternatywą dla zatłoczonego miasta, która oferuje gościom poczucie przestrzeni, spokoju oraz niepowtarzalną atmosferę. Zaciszne miejsce i otoczenie z pewnością wpływają pozytywnie na atmosferę pracy.